Η ιστορία της Πεντάγυιας αποτελεί ένα συναρπαστικό ταξίδι μέσα στους αιώνες, με αρχαιολογικά ευρήματα και ιστορικές μαρτυρίες να φωτίζουν τη σημασία της σε διαφορετικές περιόδους. Σύμφωνα με το έργο του Rubert Gunnis, Historic Cyprus, η περιοχή της Πεντάγυιας υπήρχε τουλάχιστον από το 1500 π.Χ., όπως επιβεβαιώνουν και οι αναφορές από τα Χρονικά του Λεόντιου Μαχαιρά, του Γεωργίου Βουστρώνιου, και άλλες πηγές, όπως τα έργα του Άντρου Παυλίδη.

Οι αρχαιολογικές ανασκαφές στις περιοχές Μύλοι και Μάντρες, που διεξήχθησαν από το Τμήμα Αρχαιοτήτων μεταξύ 1960-1964 με τη σουηδική αποστολή και 1970-1974 με το Πανεπιστήμιο Laval του Quebec, αποκάλυψαν ίχνη αρχαίων συνοικισμών της Ύστερης Εποχής του Χαλκού. Τα αγγεία, τα εργαλεία και άλλα αντικείμενα που ανακαλύφθηκαν εκτίθενται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κύπρου.

Ιστορική Πορεία της Πεντάγυιας

  • Πτολεμαϊκή και Ρωμαϊκή Περίοδος: Κατά την περίοδο αυτή, η Πεντάγυια συνδέθηκε στενά με την εντατική εκμετάλλευση των μεταλλείων χαλκού της περιοχής.
  • 4ος αιώνας μ.Χ.: Αναδείχθηκε σε πρωτεύουσα ενός από τα διαμερίσματα στα οποία διαιρέθηκε η Κύπρος.
  • Φραγκοκρατία: Έγινε διοικητική πρωτεύουσα μίας από τις δώδεκα επαρχίες της Κύπρου, που διαίρεσε ο Γουΐδων Λουζινιανός. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίστηκε από ευημερία, καθώς οι κάτοικοι δραστηριοποιούνταν στη γεωργία, το εμπόριο, και την εργασία στα ορυχεία. Μελέτες από το Κέντρο Μελετών της Μονής Κύκκου αναδεικνύουν το μέγεθος της κοινότητας, η οποία περιλάμβανε πέντε μεγάλες ενορίες: την Πάνω Πεντάγυια, την Κάτω Πεντάγυια, τον Άγιο Γεώργιο, τον Σταυρό και τα Αρμενα.
  • Ενετοκρατία: Παρέμεινε διοικητικό κέντρο μίας από τις δώδεκα περιφέρειες.
  • Οθωμανική Περίοδος: Με την κατάκτηση της Κύπρου το 1571, η Πεντάγυια έγινε ένας από τους δεκαεπτά καζάδες. Στη διοικητική της περιφέρεια δημιουργήθηκαν οι καζάδες Μόρφου, Πεντάγυιας και Λεύκας. Σταδιακά, η Λεύκα προωθήθηκε ως διοικητικό κέντρο, οδηγώντας την Πεντάγυια σε παρακμή. Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, ο πληθυσμός της είχε μειωθεί σε λιγότερους από 100 κατοίκους.

Η ιστορική πορεία της Πεντάγυιας, από την αρχαιότητα έως τη σύγχρονη εποχή, αποτελεί ζωντανή μαρτυρία της εξέλιξης της Κύπρου και της σημασίας της περιοχής ως κόμβου γεωργίας, εμπορίου και μεταλλευτικής δραστηριότητας.